UA BIAIGE
An 2008 nas bacanças de la Páscoa fizo-se ua caminada - "Tomba Ladeiras" - até San Paulo i l'HOIJE dou esta ambora cul l testo de Amadeu Ferreira subre la biaige i ls retratos de l Hoije.
De ls Santos a San Paulo

..."Éran nuobe an punto i yá you staba ne l Sagrado cun mie merenda a las cuostas i choupa na mano pronto para ir até als Santos i a San Paulo. Essa habie sido la hora marcada pa l ampeço de la biaige anunciada yá uns meses ne l SAL [www.sendim.net] que tenie Jesé Almendra cumo guia i splicador de las cousas que íbamos a ber, un nuobo Tomba Ladeiras. Ai!, será que m’atrasei, pensei al nun ber puli a naide an ampostura de biaige?! Mas bundaba star cun atento al tiempo, friu cumo culo de lobo, mas bien a la moda de l més de márcio, i lougo daba para antender que naide tenie priessa de salir de casa. Achego-me a la brigada de l Banco para nun me molhar i, un cachico a seguir, alhá ben ua rapaza que you nun coincie mas pula ampostura lougo dou para antender que andábamos al mesmo, i ye siempre fácele meter cumbersa cun pessonas que ándan al mesmo que nós, mesmo se nun las coincemos. Solo un bun rato apuis ye que apareciu l guia, arrochado an sue xambra de franela i algo zacracionado cul tiempo.

Márcio a amostrar l sou calantriç
Yá habie dado las nuobe i meia i inda nun chegábamos a meia dúzia, anquanto márcio cuntinaba a amostrar l sou calantriç malo i simpre ancierto. La merenda pesaba-me algo – al alrobés de dito que diç que la capa i merenda nunca pésan – i bin a deixá-la a casa, pus outros yá tamien habien dezido que l melhor era nun merandar por alhá mas benir lougo para casa. Fusse cumo fusse, la berdade ye que la sprança de salir yá era mui pouca, que l cielo parecie haber cerrado campinha. Quando buolbo pa l Sagrado, yá se habien ancerrado ne l café, l que até calhou bien porque inda nun habie tomado un café a sério.
La cumbersa saliu pa l Sagrado
Passado un cacho, apuis de se habéren ajuntado mais uns quantos, la cumbersa saliu outra beç pa l Sagrado, para ambaixo la baranda. Cuntinaba a chober i naide parecie tener gana de se botar puls caminos de las arribas a agarrar ua molha de auga frie, que l cuorpo nun puxa para esse lado. Yá serien las onze de la manhana quando ampeça a dar seinhas de scampar i yá solo éramos siete, mesmo al modo para anchir l jipe de Jesé Chico, i alhá mos botemos nós. Antoce, l que habie de ser ua caminada acabou por ser ua biaige de jipe, de culo tremido, cuorpo caliente i piernas çcansadas.
A la punta de baixo de l Baiunco alhá stá la placa, yá algo zlabada, a andicar ls Santos i San Paulo, nun ten nada que anganhar. Apuis de l Campo de la Bola, lougo al abaixar l Poceiron, las cabecicas atenegradas de las cepas, inda sien seinhas de ls gromos stáren a abrolhar, acumpánhan-mos an to l camino, i las oulibeiras amóstran agora l sou berde mais feio, bien lembradas de las baradas de l’apanha de las azeitunas i inda loinge de botar frol. Nun hai panes a arramar parqui l sou berde, algue latica de huorta yá acerca la ribeira ou stá d’adil ou spera la calor de l més de maio. L camino stá buono, amanhado de hai poucos anhos, mesmo porriba l filo de la Ribeira de las Lagas (tantos nomes eilha ten cumo sítios por adonde passa...) que amostra ls baiuncos yá çfolhados i tristes i lougo mais abaixo ampeça a passar antre ls sbarrulhos de ls molinos que noutros tiempos yá fúrun centinelas que guardában la ribeira até al riu i, an dies de gilada, parece que ponien la farina a assomá-se pulas ladeiras.

Neste sitio quien nun starie feliç?
Apuis ampéçan ls adiles, agora chenos de nebros, scobas i xaras, ua carrasqueira de donde an donde, mais abaixo algun sobreiro, bien loinge doutros tiempos an que, fusse para picar fusse para queimar, staba todo tan ranhido que nien rue barrida an die de percion.
Pa ls Santos agarra-se un camino a la squierda, stá alhá la placa para quien nun soubir, i a meia ladeira, de modo que pouco se percisa de chubir i abaixar. L jipe bai mesmo até alhá que hai bun campo para bolber, mas l camino nun stá al modo para un carro delegeiro apuis de las ribeiradas d’astanho, que l deixórun algo derramado. Ls Santos son mesmo ua meia dúzia de santos – bei-se que son santos porque ténen aqueilha bola amarielha a modo de sol na cabeça i ténen uas bestimientas antigas, de l tiempo an que ls santos inda andában pul mundo - pintados nun lapo que fórman dues peinhas, an squadrie, cun pinturas nas dues paredes, rebestidas a cal. Las quelores yá ban mui zlidas i la cal caiu-se an algues partes de modo que las figuras yá stan an bastante mal stado i ls dezires screbidos als pies de las figuras yá mal se anténden, nun se bendo nien la era nien la assinatura de l artista – todo cousas que Jesé Chico quedou de ber se, cun mais bagar, çcubrie.
Ne ls Santos
Cuido que, de l modo cumo stan aqueilhas pinturas, nun tardará muitos anhos para que nada deilhas se beia i que todo nun passe dun sítio cun un nome de Santos, mas yá sien santos: ua alternatiba serie recuperá-las, botando-le cal ou cimento nas partes an que le falta i restourar las pinturas, mas por artista antendido que saba l que stá a fazer – se nun fur assi mais bal nun mexer – i tornar a acender las letras i apuis resguardar todo cumo debe de ser. Serie esse un modo de houmenaige a quien tubo la deboçon de fazer ou de mandar fazer aqueilhes santos, cunta-se que ende pul seclo XVII ou XVIII. Se le chegórun a prestar culto i alhi houbo a modo dun altar para deboçon de las pessonas ou se todo nunca passou duas pinturas – cumo l nome Santos parece querer dezir – esso ye algo que nunca saberemos al cierto.
Apuis de la quadrilha haber sacado retratos de lembráncia, culs santos pulas cuostas a fazer de fondo, alhá mos botemos ladeira abaixo acontra l castro de l Picon de l Diabo, yá daquel lado, ne l termo de Picuote.
L castro de l Picon de l Diabo
Pulas cuostas quedaba-mos la punta mais alta de las arribas, toda an peinha, i al bolber para alhá la Quinta de Padre Alexandre, padre que nanhun de nós sabie quien fui i quando bibiu. De l castro, inda se béien bien ls restros de l que haberan sido casas i muralhas dun pobico que stá bien abrigadoso, cun auga i adominando l riu. Quien, sien priessa, se sentar nua daqueilhas peinhas ou nun muntonico de las muitas piedras, i que stan alhi hai miles i remiles d’anhos, puode oubir l tiempo a atrabessar l silenço i sentir la giente que puli andubo arrastrando la fuorça i la fé, ou boziando la fame i ls delores abafados pul scachonar de l bielho riu, essa giente adonde podien star alguns de ls abós que antes de nós benírun i que ajudórun a fazer esta tierra: stan alhi lhembráncias de que yá nun mos lhembramos, mas que las piedras guardórun i la tierra inda calece nas raízes; stá alhi l rieirico a slubiar pul sbranquenhado de la lastra i bonda atentar bien para oubir alguien a sorber daqueilha auga hai arrimado a dous miles de anhos; stá alhi l bielho Picon de l Diabo, tan bielho cumo l riu i cumo aqueilhas ladeiras, i podemos inda sentir l tiempo an que le ponírun esse stranho nome de Diabo – antes tenerie l nome dun dius, nome que yá nun mos chegou - solo para zarredar i fazer squecer l bielho dius que le daba l nome i era adorado ne l castro, de modo que antes de ser crestiano i de ser de l diabo yá aquel castro eisistie i aquel picon tenie nome d’alguien que stá arriba de la fraqueza houmana.

L Picon de l Diabo
Parece-me que esse nome ha de benir de ls tiempos an que porqui ampeçou la crestianizaçon. Pa quien hoije mira aqueilhas piedras i aqueilhas paredes, a caras al sol i al riu, bien abrigadas de l aire de Touro puls altos picones, nun ye capaç d’agarrar ua lágrima a assomá-se se abaluar l que l mundo andubo al palantre, todo obra de l angeinho houmano, de la fuorça de querer bibir i adominar la natureza. Cumo nun quedarien spantados i cun miedo todos ls habitantes daquel castro al ber siete sendineses a andar puli, bestidos daqueilha maneira i chubidos nua cousa que corrie anriba duas ruodras i cun un rugido mui fuorte. Hoije, todos estes sítios son Parque de l Douro Anternacional, mas nunca mos podemos squecer de que este ye un parque de pessonas, feito por pessonas zde hai miles de anhos, de pessonas cumo las daquel castro que mos deixórun sítios de piedras, de arbles i yerbas, de animales que bólan i ándan puli. Esses fúrun ls menumientos que essa giente mos deixou i tenemos que ls respeitar. I un parque que fui feito pulas pessonas lougo se morrerá se deixar de ser un parque pa las pessonas, cumo a las bezes ciertos técnicos, bien antencionados mas eignorantes, quieren fazer.

Puli a saber de uas sepulturas
Inda andubimos puli a saber duas sepulturas que Jesé Chico se lhembraba de haber bisto i andado a scarbar hai uns anhos atrás, mas l sítio nun era esse i si un cacho mais abaixo, yá al abaixar pa San Paulo. Mesmo porriba l camino, lougo ampeçórun a aparecer cacos que, solo de mirar para eilhes, se bie bien que habien de tener cientos de anhos, uns que parecien ser de teilhas de telhado i outros talbeç de l suolo ou de algun baso. Alhá staba la sepultura de que andubíramos a saber, scabada an tierra de piedra pouco dura, larga i ancha que caberie alhá ua pessona grande sien porblemas. I fumos falando de cumo algues pessonas de Sendin, i outras de fuora, hai muitos anhos que puli ban roubando cousas, sien deilhas dar seinha, nua prática que ten de ser cundanada, i todo esso se tornou a passar quando fazírun aquel camino, inda nun hai muitos anhos. Fumos dando buoltas a ber l campo an que ls cacos stában sparbados i falando que puli haberie mais sepulturas i ‘ferramientas’ de piedra lascada, mas nun ye assi nua mirada d’anriba la burra que se áchan cousas, pus ténen que ser ls specialistas destas cousas a fazé-lo, ls arqueólogos. Se assi nun fur, todo cuntinará a ser roubado i la nuossa mimória apagada: se nós nun furmos capazes de la balorizar, anton mais bal deixá-la cumo stá para que ls nuossos filhos puodan fazer l que nós nun soubimos ou nun podimos.

Pedro andrento de la sepultura
Nestes sítios se çcubrírun yá muitas cousas, algues deilhas spalhadas por bários museus, l que torna mais defícile ls sendineses sabéren de adonde bénen i de cumo tanta giente puli andubo datrás. Alhi staba mais un de ls castros que habie al largo de todo l riu, dízen que alredror de l anho mil antes de Cristo, nua altura an que porqui yá andában ls Zoelas, ua de las binte i dues tribos de ls astures i que son ls nuossos mais antigos antrepassados coincidos i, delantre deilhes, daquel lado de l riu, quedában ls Betones, que haberien de ser marca pistola para eisigir tantas linhas de defénsia al largo de todo l riu. Hoije, al alrobés de l que se fazie datrás, cuido nun faç sentido nanhun sacar las cousas de adonde stan i lebá-las para museus: hai que las deixar star adonde siempre stubírun, fazer ende berdadeiros museus i, cun assento neilhes, eiducar las pessonas a respeitar i a antender essa ardança stórica que ten mais a ber cun eilhas do que cúidan a ua purmeira mirada. Se nun furmos capazes de respeitar essa ardança que mos deixórun, ne l nuosso termo, stou cierto que tamien nun seremos capazes de mos aguantar ne l feturo i merecemos, de ls que han de benir, l mesmo squecimeinto i l mesmo çprézio que le damos a esses antrepassados que pisórun la mesma tierra que nós i la fúrun purparando para nós.

Habie cacos por todo quanto era sitio
L sol nun daba seinhas de se querer scunder i staba caliente, mas an Sendin dezien-mos al telifone que fazie un friu de perro i até habie caido ua granizada que mais parecie niebe. Apuis dessas amboras inda l sol mos sabie melhor i ampecemos a abaixar, arressaiando para San Paulo. L camino cuntinaba buono i cada beç mais l quelobreiro speilho de l riu se amponie, calhado cumo la missa, a fazer lembrar serpientes que, cunsante cúntan, datrás que puli haberie, chenas de pelos na cabeça i tan gordas que las piedras le batien ne l lombo i saltában cumo se batíran an borraixa. Hai mesmo alguns outores que dízen que San Paulo i l poboado que alhi habie antigamente haberie sido deixado por bias dua ambason de queluobras mui malas. Las oulibeiras, cun tuoros de cientos d’anhos, mas siempre beciosas, ban aparecendo an sous altares, l que aqui le chamamos paredones, obras de muitos dies de trabalho i merenda pouca.
Las oulibeiras, cun tuoros de cientos de anhos
Las xaras, ls tomilhos i las scobas inda nun dan seinhas de primabera, a zmintir la fiesta de Las Arribas an Flor que yá hai uns anhos se faç an Sendin pula Páscoa: nós stamos nas arribas i froles solo s’assóman an alguns tomilhos i nas scobas brancas, tan arranadas que mal se úpen de l suolo. Ende stá, al fin, l sbarrulho de la capielha, al meio las oulibeiras que le fázen centinela hai mais de quatrocientos anhos: sabemos que assi ye por bias de la tradiçon, que nada naquel sbarrulho mos diç que alhi houbira habido ua capielha, sumidas yá las rezas i apagado yá l oulor a cera ne ls altares. Quedórun alguns cachos de parede de pies, algues piedras mais grandes puli deitadas – ua deilhas a fazer lembrar un redondo marco miliário – i, nua squineira, la era, yá mei zlida, de 1592. Se ponírun la era al fazer la capielha ou se la grabórun apuis, esso naide l sabe, mas yá mos dá ua andicaçon: passórun-se al menos 416 anhos, i daqui a uns anhos talbeç nada mais alhi haba que un muntonico de piedras, yerbas i silbas a crecer i a tapar todo.

Na capielha
Hai quien se lembre de ber las paredes inda de pies i até un arco al meio de la capielha, mas naide le botou ua mano a aqueilha custrucion houmilde, a guardar l passo de l riu i a atamar ls delores de alguien que alhi cuidaba star mais acerca de Dius ou, quien sabe, de ls caminantes que seguien pul camino que iba siempre a la bista de l riu, cumo barco que nun quier perder la cuosta de bista cun miedo de se perder ne l mar. Algues pessonas até lebórun piedras para casa i agora até s’amóstran an rue la Frauga la piedra central de l arco que aguantaba l telhado de la capielha.
Quien mandarie fazer aqueilha capielha? Será que bibie alhá giente? I l armitano, cumo se aguantaba a comer i cun outras necidades? Serie berdade que benie la giente de l poboado de Faias Malas alhi a missa, hai muitos, muitos anhos? Serie berdade essa cuonta antiga de que ls de Penilha benírun acá a roubar la campanina, ou será que fúrun ls sendineses a roubar la campanica de la capielha de San Miguel an Penilha – que até hai pouco tiempo fui corriça de ganados, mas agora stá restourada - i que un sendinés haberá sido matado na lhuita? I cun estas i muitas outras preguntas fazírun-se horas de merenda, i que bien sabie, alhi al sol, faquita na mano...
La merenda que bien sabie
I you a assopronar la merenda de ls outros, que habie deixado la mie an casa! L riu alhá cuntinaba i sien querer saber de nós; al largo del i a perder de bista, alinhában-se las faias cumo centinelas que nunca arredórun pie i, sembradas por essas faias, cuontas i liendas cumo la de l Buraco de l Mouro, de la Fuonte de l Pingo, de Mal Lugar. La Ribeira (de San Paulo, de l Corço, de las Lagas, de la Carabilha, de ls Cadouços...) cuntina cun sue música de fondo, sien nunca se calhar. Porriba de nós, ls alcaforros i outros cuorbos nun páran de arrodiar puls cielos, que agora l Poço de l Einfierno i la Faia de l Finolhal yá nun le aperséntan cadabres cumo datrás, i por esso deixórun de poder zampenhar la sue funcion de siempre: limpar de muorte las arribas. Toda la natureza bota un cheiro fuorte, borçuda a spera de arrebentar nua nuoba bida que dalhi se sentirie mesmo a chegar nun fura l rugido de la Ribeira, i l maçcar de la merenda, i las cumbersas sien fin i sien tema que todas las merendas siempre tráien.

Quedo siempre sien saber l que dezir
Al chubir las arribas, l Picon de l Diabo ampon-se cun ua tal fuorça que ye ampossible nun parar para un redadeiro retrato: quedo siempre sien saber l que dezir, mesmo sien palabras, quando camino andrento deste canhon de l Douro, un canhon cumo nun conheço outro, i que dá siempre l’eideia de que esta ye ua natureza bruta adonde Dius nunca puso la mano, pus nien ls seis an que fizo l mundo le chegában para amanhar este cacho. A camino de casa, inda dou para relembrar ls molinos i de cumo serie buono poner un bien recuperado, talbeç até a moler – cumo tal l de tiu Padre Alfredo, que stá an melhor stado -, assi cumo cun la frauga de tiu Marchacan, que a besitá-la habiemos ampeçado l die. Un bun passeio, un die, será ampeçar a la punta de baixo i chubir toda la Ribeira a ber ls sbarrulhos de molinos que inda alhá se úpen cun algue denidade.
Ls sbarrulhos de molinos
Que mais nun fura pula biaige, esta Páscoa habie sido defrente para todos ls siete que mos metimos nesta abintura caliente. Talbeç un die, ambaixo la baranda de l Sagrado a ber chober ou a tomar un café, tórnemos a amentar neste Tomba Ladeiras de 2008, nua Páscoa frie i temprana, que acabou por nun ser un berdadeiro Tomba Ladeiras i, al amentar nel, mos benga l’eideia de cumo fui buono i de que, anque la felcidade nun eisista siempre, aqueilhes haberan sido pequeinhos sfergantes de felcidade. Quien nun fui, queda a saber l que perdiu. Mas que nun zaspere, que todo l que nós bimos alhá cuntina a spera de quien le querga, cumo nós, sentir l fondo de l’alma, ua alma que se mos agarra a dezir quien somos i de adonde benimos"...